Ο Ουρανός της Ελλάδας

Εισαγωγή

«Ο Ουρανός της Ελλάδας» είναι μια σειρά άρθρων, παρακολουθώντας την ο αναγνώστης μπορεί να ενημερωθεί για τα αστρονομικά γεγονότα του μήνα, τις φάσεις της Σελήνης και τις θέσεις των πλανητών. «Ο Ουρανός της Ελλάδας» αποτελεί μια κοινή προσπάθεια των φοιτητών του Ινστιτούτου Αστροφυσικής του ΙΤΕ και της Αστρονομικής Ομάδας Φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το τέλος κάθε άρθρου θα είναι συνήθως αφιερωμένο σε ένα αντικείμενο ή αστερισμό που θα είναι ορατός την περίοδο που αναφέρεται το άρθρο. Αυτό τον μήνα θα συζητήσουμε για τον πιο διάσημο αστερισμό του χειμερινού ουρανού τον Ωρίωνα.

Αστερισμοί

Κοιτώντας τον ουρανό μια καθαρή ανέφελη νύχτα θα παρατήσουμε σημειακά φωτεινά αντικείμενα να βρίσκονται διασκορπισμένα σε ολόκληρο τον ουράνιο θόλο. Αυτές οι φωτεινές πηγές πρόκειται για αστέρια, δηλαδή ήλιους ακριβώς σαν τον δικό μας που βρίσκονται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις. Πόσο μεγάλες; Το κοντινότερο αστέρι στο δικό μας ηλιακό σύστημα είναι το α κενταύρου και βρίσκεται τόσο μακριά που το φως χρειάζεται να φτάσει σε εμάς 4 χρόνια (ή βρίσκεται σε απόσταση 4 ετών φωτός) που σημαίνει σε συνήθεις μονάδες περισσότερο από 10 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα! Τα περισσότερα αστέρια στον ουρανό βρίσκονται σε αποστάσεις μερικών χιλιάδων ετών φωτός. Όλα τα αστέρια που μπορούμε να δούμε στον ουρανό ανήκουν στον Γαλαξία μας, μια ομάδα από 400 δις αστέρια, αέριο, σκόνη (και σκοτεινή ύλη). Εκτός από τον δικό μας Γαλαξία φυσικά, υπολογίζεται ότι υπάρχουν εκατοντάδες δις άλλοι γαλαξίες.

Ο έναστρος ουρανός γοήτευε πάντα τους αρχαίους πολιτισμούς, έτσι οι διάφοροι λαοί άρχισαν να αναζητούν σχήματα στον ουρανό ενώνοντας τα αστέρια με νοητές γραμμές και τα συνέδεαν με τη μυθολογία τους. Αυτές οι ομάδες αστεριών ονομάζονται αστερισμοί. Έτσι στην ελληνική μυθολογία έχουμε τους αστερισμούς του Ηρακλή, της Μεγάλης και Μικρής Άρκτου, του Ωρίωνα κ.α. Επίσημα σήμερα υπάρχουν 88 αστερισμοί με καθορισμένα όρια στον ουρανό από τη Διεθνή Αστρονομική Ένωση (IAU). Οι περισσότεροι αστερισμοί έχουν ελληνικά ονόματα ενώ, οι περισσότεροι αστέρες αραβικά.

Οι αστερισμοί που είναι ορατοί όλο το χρόνο ονομάζονται αειφανείς, αλλά ορισμένοι κρύβονται από τον Ήλιο ή διαφορετικά βρίσκονται στον ουρανό τη μέρα και φαίνονται μόνο συγκεκριμένες εποχές. Αυτοί είναι οι αμφιφανείς αστερισμοί, ενώ οι αστερισμοί που φαίνονται μόνο από το νότιο ημισφαίριο ονομάζονται αφανείς για του παρατηρητές του βορείου ημισφαιρίου.

Μέτα από αυτή τη μικρή εισαγωγή, ας δούμε τι έχει να μας προσφέρει ο ουρανός του Ιανουαρίου…

Φάσεις της Σελήνης

Πρώτο Τέταρτο	Πανσέληνος	Τρίτο Τέταρτο	Νέα Σελήνη
3/1	10/1	17/1	24/1

 

Μαζί με την πανσέληνο του Ιανουαρίου μπορείτε να παρατηρήσετε την έκλειψη της Σελήνης από την παρασκιά της Γης. Την Παρασκευή 10 Ιανουαρίου, η σελήνη θα εισέρθει στην παρασκιά της Γης και το χρώμα της θα είναι κοκκινωπό καθώς η ατμόσφαιρα της Γης θα απορροφήσει το περισσότερο μπλε φως από τον Ήλιο και θα επιτρέψει μόνο στο κόκκινο να περάσει και να φωτίσει την επιφάνεια της σελήνης.

Ώρα	Φάση
19.07	Έναρξη
21.10	Μέγιστο
23.12	Λήξη

Αστρονομικά γεγονότα

1. Βροχή διαττόντων Τετραντίδες – 1-5 Ιανουαρίου: Στις αρχές του μήνα θα είναι ορατή η βροχή μετέωρων Τετραντίδες. Στο μέγιστο της βροχής (3/4 Ιανουαρίου) πέφτουν έως και 40 πεφταστέρια την ώρα. Δεν πρόκειται για αστέρια που πέφτουν αλλά για μικρά κομμάτια σκόνης, μεγέθους μερικών δεκάδων χιλιοστών, που πιστεύεται ότι είναι απομεινάρια που άφησε στο πέρασμα του ο κομήτης 2003 EH1. Το ακτινοβόλο σημείο της βροχής είναι κοντά στον αστερισμό του Βοώτη (φαίνεται δηλαδή σαν να έρχονται από αυτή την κατεύθυνση). Ο αστερισμός του Βοώτη ανατέλλει τα μεσάνυχτα αλλά οι διάττοντες μπορούν να φανούν και νωρίτερα. Για να δείτε τη βροχή, κοιτάξτε βόρεια και βορειοδυτικά σε ένα σημείο χωρίς πολλά εμπόδια χαμηλά στον ορίζοντα.

Θέσεις των πλανητών

Εκτός από τα αστέρια μπορούμε να διακρίνουμε στον ουρανό και πλανήτες. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τα αντικείμενα που δεν άλλαζαν θέση στον ουρανό απλανείς αστέρες και εκείνα που πλανώνται στον ουρανό σε σχέση με τους απλανείς πλανήτες. Οι πλανήτες που είναι ορατοί με γυμνό μάτι είναι ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος. Τα αστέρια που βρίσκονται σε μεγάλες αποστάσεις φαίνονται σαν σημεία στον ουρανό και τα βλέπουμε να τρεμοπαίζουν λόγω της γήινης ατμόσφαιρας, ενώ οι πλανήτες έχουν διαστάσεις και το φως τους είναι σταθερό. Αυτός είναι ένας τρόπος να ξεχωρίζουμε τους πλανήτης από τους αστέρες στον ουρανό.

1. Αφροδίτη (Καλή ορατότητα): Ορατή έως και λίγες ώρες μετά τη δύση του ηλίου. Βρίσκεται στον αστερισμό του Αιγόκερου μέχρι τις 10/01 και έπειτα στον αστερισμό του υδροχόου.
2. Άρης (Μέτρια ορατότητα): Ορατός μετά τις 5 πμ νοτιοανατολικά στο Ζυγό μέχρι 07/01, έπειτα στον Σκορπιό και από 15/01 στον Οφιούχο.
3. Δίας (Ελαφρός δύσκολη ορατότητα): Ορατός στο τέλος του μήνα πριν την ανατολή του ηλίου στον τοξότη.
4. Ουρανός (Μέτρια ορατότητα): Ορατός στον αστερισμό του Κριού.
5. Ποσειδώνας (Δύσκολη ορατότητα): Ορατός στον Υδροχόο για μερικές ώρες μετά τη δύση του ηλίου.

Σύνοδοι – Διαβάσεις – Αποκρύψεις

1. 20/01: Άρης – Σελήνη απέχουν 2.5° Ορατή μετά την πριν την ανατολή του Ηλίου
2. 27/01: Αφροδίτη – Ποσειδώνας απέχουν 0° 10′ Ορατή μετά τη δύση του Ηλίου
3. 28/01: Αφροδίτη – Σελήνη (τότε 4 ημερών) απέχουν 4.5° Ορατή μετά τη δύση του Ηλίου (δείτε εικόνα)

Αφιέρωμα στον αστερισμό του Ωρίωνα

Ο Ωρίωνας είναι αμφιφανής αστερισμός, ορατός περίπου από τον Οκτώβριο μέχρι Απρίλιο. Το φωτεινότερο αστέρι του είναι ο Μπετελγκέζ (α Ori) και πρόκειται για έναν ερυθρό υπεργίγαντα του οποίου η λαμπρότητα μεταβάλλεται. Στην άλλη άκρη του αστερισμού βρίσκεται ο δεύτερος λαμπρότερος αστέρας του, ο Ρίγκελ που σε αντίθεση με τον Βετελγέζη έχει κυανό-λευκό χρώμα και είναι διπλός αστέρας. Ανάμεσα τους βρίσκεται το χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ωρίωνα, η ζώνη του, τρεις φωτεινοί αστέρες σε ευθεία εύκολα αναγνωρίσιμοι με το μάτι. Κάτω από τη ζώνη του, διακρίνονται κάποια αμυδρότερα άστρα που μοιάζουν σαν ξίφος κρεμασμένο στη ζώνη και με ένα μικρό τηλεσκόπιο αποκαλύπτεται το φημισμένο νεφέλωμα του Ωρίωνα, ένα τεράστιο νέφος υδρογόνου όπου γεννιούνται τα άστρα που το φωτίζουν. Το νεφέλωμα του Ωρίωνα βρίσκεται σε απόσταση 1300 έτη φωτός, είναι σφαιρικό και έχει διάμετρο 20 ετών φωτός.

Στην ελληνική μυθολογία ο Ωρίωνας ήταν «ανήρ εξόχου ρώμης και καλλονής, και δεξιώτατος κυνηγός», δηλαδή εκτός από όμορφος και δυνατός ήταν και επιδέξιος κυνηγός και συνόδευε τη θεά Άρτεμη στα κυνήγια της. Ο Ωρίωνας λέγεται ότι πέθανε από δάγκωμα σκορπιού που έστειλε ο Θεός Απόλλωνας, αδελφός της θεάς Άρτεμις για να μη δημιουργηθεί ερωτική σχέση μεταξύ τους ενώ μια άλλη εκδοχή του μύθου λέει ότι ο Σκορπιός στάλθηκε από τη Γαία καθώς ο Ωρίωνας καυχιόταν ότι μπορούσε να σκοτώσει οποιοδήποτε ζώο. Έτσι στον ουρανό καθώς ανατέλλει ο αστερισμός του Ωρίωνα, ο αστερισμός του Σκορπιού που τον κυνηγάει δύει. Ανάμεσα στον Ωρίωνα και τον Σκόρπιο βρίσκεται ο αστερισμός του Οφιούχου που λέγεται ότι έδωσε στον Ωρίωνα το αντίδοτο για το δάγκωμα του Σκορπιού.

Ο αστερισμός του Ωρίωνα είναι ορατός στα δυτικά μετά τη δύση του ηλίου αλλά μπορεί να παρατηρηθεί καλύτερα αφού ανεβεί ψηλότερα στον ουρανό. Στις 21.00 ο αστερισμός βρίσκεται ΝΑ σε ύψος περίπου 50°. Προσπαθήστε να δείτε το νεφέλωμα του με ένα ζευγάρι κιάλια, η εικόνα είναι μαγευτική.

Επίλογος

Ευχόμαστε καλή χρονιά σε όλους με καθαρούς και ανέφελους ουρανούς και ανανεώνουμε το ραντεβού μας στις 01/02 όπου μαζί με τα αστρονομικά γεγονότα του μήνα, θα συζητήσουμε για τον αστερισμό του Ταύρου.