Ο ουρανός της Ελλάδας

Εισαγωγή

Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που σηματοδοτεί, για το βόρειο ημισφαίριο, τη μετάβαση από τις μεγάλες και ζεστές μέρες του καλοκαιριού στις σύντομες και ψυχρές νύχτες του χειμώνα. Για τους αστρονόμους, αυτό σημαίνει περισσότερος χρόνος για παρατήρηση και λιγότερη υπομονή μέχρι να βραδιάσει. Οι αστερισμοί που γνωρίσαμε το καλοκαίρι παραμένουν όλο και λιγότερο στον ουρανό και τη θέση τους παίρνουν άλλοι, για τους οποίους θα μιλήσουμε στο “Αφιέρωμα του μήνα”. Κάθε χρόνο, οι απλανείς αστέρες και ο βαθύς ουρανός παίρνουν τις ίδιες θέσεις, την ίδια εποχή, οι πλανήτες και το ηλιακό σύστημα, όμως, μας προφυλάσσουν εκπλήξεις και ασυνήθιστα θεάματα που πρέπει να εκμεταλλευτούμε όσο υπάρχει η ευκαιρία. Αν σας ενδιαφέρουν, διαβάστε με προσοχή τις ενότητες «Αστρονομικά γεγονότα» και “Σύνοδοι και αποκρύψεις”.

Φάσεις της Σελήνης

Πανσέληνος	Τρίτο Τέταρτο	Νέα Σελήνη	Πρώτο Τέταρτο
2/9	10/9	17/9	24/9

Αστρονομικά γεγονότα

1. 9/9 – Βροχή διαττόντων ε-Περσείδες: Το μέγιστο αυτής της βροχής, που φαίνεται να προέρχεται από τον ε Περσέα, θα μας επιτρέψει να παρατηρήσουμε έως και 4 μετέωρα ανά ώρα.
2. 11/9 – Αστεροειδής 19 Fortuna σε αντίθεση: Αν και σε αντίθεση, το μικρό αυτό σώμα παραμένει αμυδρό. Εκείνη τη μέρα θα τον βρούμε στους Ιχθείς.
3. 17/9 – Μέγιστη λαμπρότητα του κομήτη 88P/Howell: Άλλος ένας κομήτης που πλησιάζει τον Ήλιο. Δυστυχώς δεν υπόσχεται μια θεαματική εμφάνιση, αφού θα τοποθετείται αρκετά ψηλά πάνω από τον ορίζοντα κατά τη διάρκεια της μέρας. Ωστόσο, για τον Σεπτέμβριο ο κομήτης θα βρίσκεται στο Σκορπιό και θα εντοπίζεται χαμηλά πάνω από τον ορίζοντα για ένα μικρό χρονικό παράθυρο, έως ότου δύσει. Θα απέχει 1.37 Αστρονομικές Μονάδες (A.U.) από τη Γη και στις 26 Σεπτεμβρίου θα βρεθεί στην κοντινότερη απόστασή του από τον Ήλιο, δηλαδή θα βρίσκεται σε περιήλιο.
4. 11/9 – Ποσειδώνας σε αντίθεση: Στον αστερισμό του Υδροχόου, ο Ποσειδώνας βρίσκεται και αυτός σε αντίθεση.
5. 27/9 – Βροχή διαττόντων Εξαντίδων: Αυτή η βροχή μετέωρων θα έχει το ακτινοβόλο σημείο της πάνω από τον ορίζοντα κατά τη διάρκεια της μέρας, δίνοντας περιθώριο λιγότερο από δύο ωρών πριν την αυγή. Υπό αυτές τις συνθήκες, η παρατήρηση και ενός μετέωρου γίνεται πρόκληση.
6. 30/9 – Αστεροειδής 68 Λητώ σε αντίθεση: Άλλος ένας αστεροειδής θα έρθει σε κατάλληλη θέση για παρατήρηση. Καθώς, όμως, πρόκειται για μακρινό και μικρό σε διάσταση αντικείμενο, είναι στόχος για παρατηρητές με τηλεσκόπια.

Φθινοπωρινή Ισημερία (22/08)

Η φθινοπωρινή ισημερία σηματοδοτεί την έναρξη του φθινοπώρου για το βόρειο ημισφαίριο και της άνοιξης για το νότιο. Ο άξονας περιστροφής της Γης βρίσκεται σε γωνία 23.5° με τον άξονα περιφοράς της, με αποτέλεσμα ο ήλιος να φαίνεται άλλοτε ψηλότερα και άλλοτε χαμηλότερα στον ουρανό. Αυτό δημιουργεί τις εποχές, άλλες θερμότερες και άλλες ψυχρότερες, ανάλογα με την κλίση που οι ηλιακές ακτίνες φτάνουν στη Γη.

Στην ισημερία, η Γη βρίσκεται σε τέτοια θέση ώστε οι ακτίνες του ηλίου να είναι κάθετες με τον άξονα περιστροφής της. Ο Ήλιος ανατέλλει ακριβώς από τα ανατολικά και δύει ακριβώς στα δυτικά κατά την ισημερία, με αποτέλεσμα, όπως δηλώνει το όνομα της, κατά την ισημερία, τόσο η μέρα όσο και η νύχτα να έχουν την ίδια διάρκεια.

Θέσεις των πλανητών

1. Ερμής (Πολύ κακή ορατότητα): Σε πολύ κακή θέση για όλον τον μήνα. Η παρατήρησή του είναι αδύνατη καθώς χάνεται με το λυκόφως κατά τη δύση του ηλίου. Βρίσκεται στον αστερισμό της Παρθένου.
2. Αφροδίτη (Καλή ορατότητα): Ανατέλλει στις 3.20 (αρχές του μήνα) έως τις 4.00 (τέλος του μήνα) ως αυγερινός. Βρίσκεται στους Διδύμους μέχρι τις 4/9, οπότε περνάει στον Καρκίνο και τελικά καταλήγει στον Λέοντα από τις 23/9.
3. Άρης (Καλή ορατότητα): Βρίσκεται στον αστερισμό των Ιχθύων και ανατέλλει μεταξύ 22.00 (1/9) με 20.00 (30/9). Είναι ορατός μέχρι το ξημέρωμα.
4. Δίας – Κρόνος (Πολύ καλή ορατότητα): Ορατοί στο νότο στον αστερισμό του Τοξότη. Βρίσκονται σε ύψος 25°-30°.
5. Ουρανός (Καλή ορατότητα): Βρίσκεται στον Κριό και είναι ορατός με τηλεσκόπιο μέχρι το ξημέρωμα.
6. Ποσειδώνας (Καλή ορατότητα): Βρίσκεται στον Υδροχόο και είναι σε καλή ορατότητα. Ο μήνας αυτός είναι ιδανικός για την παρατήρησή του, καθώς μεσουρανεί λίγο μετά τα μεσάνυκτα και βρίσκεται σε αντίθεση στις 11/9.

Σύνοδοι – Διαβάσεις – Αποκρύψεις

1. 1/9 – Σύνοδος Άρη-Έριδος: Η σύνοδος θα είναι ορατή κατά το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας, με τον Άρη να βρίσκεται στους Ιχθείς και την Έριδα στο Κήτος.
2. 6/9 – Απόκρυψη Άρη από τη Σελήνη: Το φαινόμενο ξεκινά στις 09:09 και τελειώνει στις 09:49, και θα είναι ορατό από την Ελλάδα. Το φως της μέρας όμως θα κάνει την παρατήρησή του αδύνατη.
3. 6/9 –  Σύνοδος Σελήνης-Άρη: Ακόμα και αν δεν απολαύσουμε την απόκρυψη, το βράδυ ο Άρης και η Σελήνη θα βρεθούν εξαιρετικά κοντά (σύμφωνα πάντα με την οπτική γωνία της Γης). Δεν θα δυσκολευτούμε να βρούμε το ζεύγος στους Ιχθείς μετά τις 22:30.
4. 14/9 – Σύνοδος Σελήνης-Αφροδίτης: Ορατές μερικές ώρες πριν την ανατολή του Ήλιου, στον αστερισμό του Καρκίνου.
5. 19/9 – Σύνοδος Σελήνης-Ερμή: Ορατοί μετά τη δύση του Ηλίου χαμηλά στον ορίζοντα, στον αστερισμό της Παρθένου.
6. 19/9 – Σύνοδος Άρη-Έριδος: Η δεύτερή τους σύνοδος τον Σεπτέμβριο, καλύτερα ορατή τις πρώτες πρωινές ώρες.
7. 25/9 – Σύνοδος Σελήνης-Δία: Τους αναζητούμε στον Τοξότη. Καλή ορατότητα από την αρχή της βραδιάς μέχρι τα μεσάνυχτα.
8. 25/9 – Σύνοδος Σελήνης-Κρόνου: Την ίδια βραδιά, σύνοδο στον Τοξότη παρατηρούμε και μεταξύ Σελήνης και Κρόνου, καλύτερα ορατή μεταξύ 21:00 και 01:00.
9. 29/9 – Σύνοδος Makemake-Ήλιου: Πρακτικά αόρατη, αυτή η σύνοδος είναι η πιο ενδιαφέρουσα του μήνα, καθώς από τη μία έχουμε τον Ήλιο, το ευκολότερα ορατό ουράνιο σώμα και κέντρο του ηλιακού μας συστήματος, και από την άλλη τον Makemake, ένα από τα πιο απομακρυσμένα γνωστά αντικείμενα στο Ηλιακό σύστημα.

Αφιέρωμα στους αστερισμούς του Πήγασου και της Ασπίδας

Πήγασος

Ο Πήγασος είναι ένας αστερισμός στο βορεινό ουρανό και έχει πάρει το όνομά του από την ελληνική μυθολογία. Σύμφωνα με αυτήν, ο Πήγασος γεννήθηκε από το αίμα της Μέδουσας, όταν αυτήν την αποκεφάλισε ο Περσέας με διαταγή του Ποσειδώνα. Ο μύθος λέει πως ο Βελλεροφόντης είδε το θαυμάσιο ζώο να πίνει νερό σε μία πηγή στην Κορινθία, μαγεύτηκε και αποφάσισε να το δαμάσει, κάτι που θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς, που του έδωσε ένα χρυσό μαγικό χαλινάρι. Έτσι, ο Βελλεροφόντης δάμασε αμέσως τον Πήγασο και τον ίππευε στις υπόλοιπες περιπέτειές του. Όμως, όταν ο ιππέας θέλησε να φτάσει τα αστέρια καβαλώντας το υπέροχο αυτό ζώο, ο Δίας ενοχλήθηκε και η πράξη του θεωρήθηκε ύβρη. Έτσι, πρόσταξε ένα έντομο να τσιμπήσει τον Πήγασο, αυτός αφηνίασε και πέταξε πίσω στη γη τον Βελλεροφόντη, ενώ το ίδιο το φτερωτό άλογο παρέμεινε στον Ουρανό και έγινε ο αστερισμός που γνωρίζουμε σήμερα.

Στον αστερισμό αυτόν, στο αστέρα 51, που έχει φαινόμενο μέγεθος 5.49, μπορούμε να δούμε και τον πρώτο εξωπλανήτη που ανακαλύφθηκε ποτέ το 1995, ενώ άλλος ένας εξωπλανήτης έχει ανακαλυφθεί στον Πήγασο, ο οποίος περιφέρεται περί τον αστέρα HD 209458 μία φορά κάθε 84.6 ώρες, σε κυκλική τροχιά ακτίνας 6.7 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Την φασματοσκοπική ανακάλυψη αυτή ακολούθησε, τον Μάρτιο του 2005, απευθείας απεικόνιση στο υπέρυθρο με το διαστημικό τηλεσκόπιο Spitzer.

Με κιάλια μπορεί κανείς να δει το σφαιρωτό σμήνος M15 ή NGC 7078, ένα από τα πιο πυκνά σμήνη στο γαλαξίας μας, που απέχει από τη Γη περίπου 35.000 έτη φωτός και μέσα σε αυτό έχουν βρεθεί πλανητικά νεφελώματα και πολλοί μεταβλητοί αστέρες. Ο πυρήνας του σμήνους έχει υποστεί μία συρρίκνωση, γνωστή και ως “κατάρρευση πυρήνα”, και έχει μία κεντρική περιοχή με ένα τεράστιο αριθμό άστρων που την περιβάλλουν. Αυτό μπορεί να είναι μία κεντρική μαύρη τρύπα, παρόμοια με αυτές που υπάρχουν στους πυρήνες των γαλαξιών, ενώ έχουν εντοπιστεί και διάφορα πάλσαρ.

Ακόμα, εντυπωσιακό είναι να αναφερθεί ότι στον Πήγασο εντοπίστηκε ο Σταυρός του Αϊνστάιν, ένα παράδειγμα βαρυτικού φακού, όπου το φως καμπυλώνει εξαιτίας της βαρύτητας. Μπροστά από το κβάζαρ QSO 2237+0305 ή QSO 2237+030, το οποίο στέλνει το φως του προς τα εμάς, βρίσκεται ο γαλαξίας Zwicky 2237+030, ο οποίος κάμπτει το φως αυτό και το κάνει να εμφανίζεται σαν ένα τετραπλό είδωλο, που στα τηλεσκόπια μοιάζει με σταυρό με τον γαλαξία στο κέντρο του.

Ασπίδα

Η Ασπίδα είναι ένας από τους 88 αστερισμούς που θέσπισε η διεθνής αστρονομική ένωση. Είναι αμφιφανής και φαίνεται στην Ελλάδα τα καλοκαιρινά βράδια. Συνορεύει με τον αστερισμό του Όφι, του Τοξότη και του Αετού. Σε αντίθεση με τους περισσότερους αστερισμούς που έχουμε δει έως τώρα, αυτός δεν προέρχεται από κάποιον αρχαίο ελληνικό μύθο, αλλά είναι πιο πρόσφατος, καθώς απεικονίζει ένα πολωνικό έμβλημα. Ο βασιλιάς της Πολωνίας Ιωάννης Γ’ Σομπιέσκι, που είχε επιτύχει μεγάλες νίκες αλλά και αντίσταση κατά των Τούρκων, προέλασε στη Βιέννη κατά τη δεύτερη πολιορκία αυτής. Για να τιμήσουν τις επιτυχίες του, τον απαθανάτισαν στον Άτλαντα του Εβέλιου (Πολωνός αστρονόμος της εποχής). Στο σημείο του σταυρού απεικόνισαν την ουράνια ασπίδα του, ενώ τα 4 αστέρια που τη συνοδεύουν αντιπροσώπευαν τους τέσσερις γιους του Πολωνού βασιλιά. Παλαιότερα, στην αρχαία Κίνα, αστέρια της ασπίδας μαζί με μερικά του σημερινού Αετού ήταν γνωστά ως Tien Pien, το Ουράνιο Κράνος.

Γενικά είναι ένας αμυδρός αστερισμός με όχι ιδιαίτερα φωτεινά αστέρια. Γνωρίζουμε ότι το δ της Ασπίδας, ένας μπλε-λευκός γίγαντας, έρχεται προς το ηλιακό μας σύστημα και σε 1.3 εκατομμύρια χρόνια, που θα βρίσκεται 10 έτη φωτός μακριά από τη Γη, θα είναι πολύ φωτεινότερο από τον Σείριο. Λόγω της θέσης του αστερισμού κοντά στο φαινομενικό κέντρο του γαλαξία, περιέχει πολλά ανοιχτά σμήνη, ένα σφαιρωτό σμήνος και ένα πλανητικό νεφέλωμα. Τα πιο γνωστά είναι το Σμήνος της Αγριόπαπιας (Μ11), που ο William Smyth, το 1844, το ονόμασε έτσι λόγω της ομοιότητας του με πάπιες να πετάνε, και το ανοιχτό σμήνος Μ26. Στο ανατολικότερο μέρος του αστερισμού, μόλις 24 λεπτά της μοίρας απόσταση μεταξύ τους, μπορεί κανείς να εντοπίσει το σφαιρωτό σμήνος NGC 6712 και το πλανητικό νεφέλωμα IC 1295.