Ο ουρανός της Ελλάδας

Εισαγωγή

Στο άρθρο του Αυγούστου θα συζητήσουμε για τους τρεις αστερισμούς που βρίσκονται στο ζενίθ κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και αποτελούν μαζί τον σχηματισμό του Θερινού τριγώνου, λόγω του σχήματος που θα πάρουμε αν συνδέσουμε νοητά τα λαμπρότερα άστρα του κάθε αστερισμού. Επιπλέον, αυτόν τον μήνα έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε την πιο γνωστή βροχή μετεωριτών του χρόνου, τις Περσείδες, που κορυφώνεται στις 11-13 Αυγούστου.

Φάσεις της Σελήνης

Πανσέληνος	Τρίτο Τέταρτο	Νέα Σελήνη	Πρώτο Τέταρτο
3/8	11/8	19/8	25/8

Αστρονομικά γεγονότα

Μέγιστο βροχής διαττόντων “Περσείδες”

Οι Περσείδες είναι μία βροχή διαττόντων αστέρων, η οποία λαμβάνει χώρα στα μέσα του καλοκαιριού, και πήρε το όνομά της από τον αστερισμό του Περσέα, από όπου φαίνεται να προέρχονται.

Το φαινόμενο αυτό δημιουργείται όταν η Γη, κατά την περιφορά της, περνάει από μία περιοχή στην οποία είχε περάσει κομήτης στο παρελθόν. Η ύλη που αφήνει πίσω του ο κομήτης είναι αυτή που παρατηρούμε στον ουρανό ως “πεφταστέρι”, όταν εισέρχεται στην ατμόσφαιρα της Γης και καίγεται λόγω της πίεσης που αναπτύσσεται κατά την πτώση. Για την περίπτωση των Περσείδων, ο κομήτης λέγεται 109P/Swift–Tuttle και άφησε πίσω του μία λωρίδα ύλης από όπου περνάει η Γη κάθε καλοκαίρι.

Η διάρκεια της βροχής διαττόντων είναι από τις 17 Ιουλίου μέχρι και τις 24 Αυγούστου. Κατά το μέγιστο, στις 11-13 Αυγούστου, αναμένουμε έως και 100 διάττοντες ανά ώρα, ενώ η 17η Αυγούστου, λόγω της απουσίας της Σελήνης από τον νυκτερινό ουρανό, θεωρείται μία καλή ημέρα παρατήρησης του φαινομένου. Μία συμβουλή γι’ αυτούς που θέλουν να παρατηρήσουν τις Περσείδες είναι να κοιτάξουν από κάποια περιοχή με σκοτεινό ουρανό, βόρια και ανατολικά, μέχρι και τις πρώτες πρωινές ώρες.

Θέσεις των πλανητών

1. Ερμής (Πολύ κακή ορατότητα): Βρίσκεται στους Διδύμους από τις αρχές του μήνα μέχρι τις 5/8 που περνάει στον αστερισμό του Καρκίνου. Εκείνες τις μέρες φαίνεται ευκολότερα στον πρωινό ουρανό καθώς μετά περνάει πολύ κοντά από τον Ήλιο και είναι πολύ δύσκολα ορατός πριν βραδιάσει στο τέλος του μήνα.
2. Αφροδίτη (Πολύ καλή ορατότητα): Ανατέλλει λίγο μετά τις 3.10 και είναι ορατή ως αυγερινός στον αστερισμό του Ταύρου για το πρώτο μισό του μήνα και στους Διδύμους για το δεύτερο. Θα βρεθεί σε μέγιστη δυτική αποχή στις 13/8.
3. Άρης (Καλή ορατότητα): Βρίσκεται στον αστερισμό του Ιχθύος και ανατέλλει μεταξύ 23.40 (1/8) με 22.00 (31/8). Είναι ορατός μέχρι το ξημέρωμα.
4. Δίας – Κρόνος (Πολύ καλή ορατότητα): Ορατοί στο νότο, στον αστερισμό του Τοξότη. Βρίσκονται σε ύψος 25°-30°.
5. Ουρανός (Μέτρια ορατότητα): Βρίσκεται μεταξύ Κριού και Κήτους και είναι ορατός με τηλεσκόπιο από τα μεσάνυκτα μέχρι το ξημέρωμα.
6. Ποσειδώνας (Μέτρια ορατότητα): Η ορατότητα βελτιώνεται προς το τέλος του μήνα. Βρίσκεται στον Υδροχόο, και είναι ορατός τις πρωινές ώρες πριν το ξημέρωμα. Προς τα τέλη του μήνα είναι σε καλή ορατότητα από τα μεσάνυκτα και μετά.

Σύνοδοι – Διαβάσεις – Αποκρύψεις

1. Σύνοδος Σελήνης-Δία-Κρόνου (1-2/8) & (28-29/8)
2. Σύνοδος Σελήνης – Αφροδίτης (15/8): Ορατή το ξημέρωμα στον ανατολικό ουρανό.

Αφιέρωμα στον σχηματισμό του θερινού τριγώνου

Στον θερινό νυχτερινό ουρανό, πέρα από τον Σκορπιό και τον Τοξότη για τους οποίους μιλήσαμε τον προηγούμενο μήνα, υπάρχουν 3 πρωταγωνιστές. Τα φωτεινά άστρα του Κύκνου, του Αετού και της Λύρας, καθώς και η θέση των αστερισμών ψηλά στον ουρανό τους κάνουν εύκολα διακριτούς. Συχνά ακούμε για το θερινό τρίγωνο, ένα τρίγωνο που σχηματίζουν τα λαμπρότερα άστρα των παραπάνω αστερισμών. Το θερινό τρίγωνο δεν είναι αστερισμός, αλλά ένα εύκολα εντοπίσιμο σχήμα. Ας γνωρίσουμε έναν-έναν τους αστερισμούς:

Η Λύρα είναι ένας μικρός αστερισμός με σχετικά αμυδρά άστρα, με την εξαίρεση του φωτεινότερου με διαφορά, Βέγα. Ο Βέγας, ένας αστέρας της κύριας ακολουθίας, έχει την ιδιαιτερότητα να έχει φαινόμενο μέγεθος 0, έχει λευκό χρώμα και τον βρίσκουμε συχνά να είναι κοντά στο ζενίθ τις θερινές νύχτες. Πριν 14 χιλιάδες χρόνια ο Βέγας βρισκόταν στη θέση του πολικού αστέρα, ήταν δηλαδή ο ίδιος πολικός αστέρας και υπολογίζεται πως θα έχει τον ίδιο ρόλο σε 12 χιλιάδες χρόνια ξανά.

Ένα άλλο ενδιαφέρον άστρο του αστερισμού είναι το RR Lyrae, μεταβλητός αστέρας που έδωσε το όνομά του σε όλη την κατηγορία τέτοιων μεταβλητών αστέρων. Αυτού του τύπου αστέρες παρουσιάζουν ενδιαφέρον, καθώς μπορούμε εύκολα να υπολογίσουμε την απόσταση τους και, μαζί με αυτούς, και τις αποστάσεις και άλλων αντικειμένων στην περιοχή τους.

Η Λύρα καταγράφηκε ως αστερισμός από τον Πτολεμαίο και σύμφωνα με τη μυθολογία είναι η λύρα του Ορφέα και η πρώτη λύρα που κατασκευάστηκε, φτιαγμένη από το καβούκι μιας χελώνας. Με αυτήν ο Ορφέας έπαιζε τη μαγευτική μουσική του. Όταν ο Ορφέας σκοτώθηκε, η Λύρα έγινε αστερισμός. Άλλοι πολιτισμοί (όπως ο Ρωμαϊκός) εκτός από μία λύρα, έβλεπαν πτηνά ή ένα πτηνό που κρατάει μια λύρα. Με ένα τηλεσκόπιο και τη βοήθεια ενός αστρονομικού χάρτη, μπορούμε να εντοπίσουμε στη Λύρα ένα από τα ομορφότερα αντικείμενα του βαθέως ουρανού, το δακτυλιοειδές νεφέλωμα. Πρόκειται για αστρικό πτώμα, πλανητικό νεφέλωμα πιο συγκεκριμένα, και στη λίστα Μεσιέ είναι το αντικείμενο Μ57. Στην περιοχή βρίσκεται και το σφαιρωτό σμήνος Μ56. Κατά τ’ άλλα, η Λύρα δεν έχει να προσφέρει διαφορετικούς φωτεινούς στόχους.

Ο Κύκνος, ένας μεγάλος αστερισμός, εντοπίζεται γρήγορα, αφού τα φωτεινότερα άστρα του σχηματίζουν έναν σταυρό, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται ο Ντενέμπ, το φωτεινότερο άστρο του αστερισμού (α κύκνου), το όνομα του οποίου προέρχεται από την αραβική λέξη για την ουρά. Ωστόσο, αυτός ο σταυρός μάλλον μας αποπροσανατολίζει, καθώς η κορυφή του είναι η ουρά του κύκνου και όχι το κεφάλι, όπως θα σκεφτόμασταν βεβιασμένα. Αρκεί ένας σχετικά σκοτεινός ουρανός για να παρατηρήσει κανείς πως ο Κύκνος “πετάει” μέσα στη γαλαξιακή οδό, κάνοντας τον πιο εντυπωσιακό. Σε εκείνη τη περιοχή του ουρανού βλέπουμε και σκοτεινά νεφελώματα να κρύβουν τα αστέρια και το διάχυτο φως των φωτεινών νεφελωμάτων της περιοχής.

Στην ελληνική μυθολογία, υπάρχουν πολλές αναφορές σε θνητούς που μεταμορφώθηκαν σε κύκνους για να γλιτώσουν και τιμήθηκαν ως αστερισμοί, όπως ο Ορφέας και ο Κύκνος (φίλος του Φαέθων, γιου του Ήλιου). Σε κύκνο μεταμορφώθηκε και ο Δίας για να σμίξει με τη Λήδα. Στον αστερισμό βρίσκεται η ακουστή ραδιοπηγή Cygnus X-1, η πρώτη που εντοπίστηκε, και οφείλεται σε μια μελανή οπή. Παρατηρησιακό ενδιαφέρον έχει και ο διπλός αστέρας Αλμπιρέο, το “κεφάλι του κύκνου”. Πρόκειται για δύο άστρα τα οποία είναι διακριτά ακόμα και με ένα μικρό τηλεσκόπιο: ο ένας αστέρας είναι κίτρινος, ενώ ο άλλος λευκός, δίνοντας μια όμορφη αντίθεση. Στον Κύκνο, ο αριθμός νεφελωμάτων και αστρικών σμηνών που βρίσκουμε είναι μεγάλος, δυστυχώς όμως κάποια αντικείμενα, όπως αμυδρά σμήνη, χάνονται μέσα στη λάμψη των άστρων του γαλαξιακού δίσκου. Από τα σμήνη που μπορούμε να δούμε όμως, πολλά αξίζουν την προσοχή μας, όπως τα ανοιχτά σμήνη Μ29 και Μ39. Σε σκοτεινό ουρανό, αξίζει να ξεχωρίσουμε κι άλλα αμυδρότερα (ή λιγότερο εμφανή) ανοιχτά σμήνη από τον New General Catalog (NGC). Ο αστερισμός αυτός φιλοξενεί κάποια από τα πιο εντυπωσιακά νεφελώματα που έχουν φωτογραφηθεί ποτέ. Η χαμηλή επιφανειακή τους λαμπρότητα τα κάνει δυσδιάκριτα στο ανθρώπινο μάτι, όμως χάρη στην ψηφιακή φωτογραφία, οι δομές αυτές καταγράφονται με μεγάλη λεπτομέρεια. Στη “φτερούγα” του Κύκνου είναι το νεφέλωμα της δαντέλας ή Veil (C33 & C34), υπόλειμμα ενός υπερκαινοφανούς, στην “ουρά” του το νεφέλωμα της βορείου Αμερικής (NGC7000), και στην “κοιλιά” του το νεφέλωμα της ημισελήνου (NGC6888), για να ονομάσουμε μερικά.

Ο Αετός, ένας επίσης σχετικά εκτεταμένος αστερισμός. Εύκολα αναγνωρίζουμε τον φωτεινό Αλτάιρ (αραβική ονομασία που παραπέμπει στη φράση: ο ιπτάμενος αετός), που παριστάνει το κεφάλι του Αετού. Ο Αλτάιρ είναι η τρίτη κορυφή του “θερινού τριγώνου”.

Ο αστερισμός συνδέεται με τον αετό που κρατούσε τους κεραυνούς του Δία, αλλά και τον αετό που άρπαξε τον Γανυμήδη ώστε να μεταφερθεί στον Όλυμπο και να υπηρετήσει τους Θεούς. Ωστόσο, σήμερα φανταζόμαστε μια διαφορετική εικόνα από την εποχή που αυτοί οι μύθοι ήταν επίκαιροι, αφού μέρος του σημερινού αστερισμού τότε άνηκε σε έναν άλλον αστερισμό (πλέον καταργημένο) τον Αντίνοο. Ο Αντίνοος ήταν υπαρκτό πρόσωπο, εραστής του αυτοκράτορα Αδριανού. Όταν ο πρώτος πνίγηκε, ο δεύτερος φρόντισε για τη μνημόνευσή του, επινοώντας τον αστερισμό, μεταξύ άλλων. Ο αστερισμός προσφέρει ανοικτά και σφαιρωτά σμήνη αλλά και πλανητικά νεφελώματα, δηλαδή αστρικά πτώματα. Κάποια από αυτά που ίσως εντοπίσουμε ευκολότερα είναι το ανοικτό σμήνος NGC 6709, το σφαιρωτό σμήνος NGC 6760, και το πλανητικό νεφέλωμα NGC 6741. Περισσότερα και φωτεινότερα αντικείμενα βρίσκουμε στους μικρότερους αστερισμούς που γειτνιάζουν με τον Αετό, όπως η Ασπίς με το σμήνος της αγριόπαπιας (Μ11), το Βέλος με το σφαιρωτό Μ71 και η Αλώπηξ με το νεφέλωμα του Αλτήρα (Μ27).